Wygląd zewnętrzny
Długość ciała (samca), ok. 60-65cm, samica nieco mniejsza ok. 62cm. Rozpiętość skrzydeł ok.80-90cm. Masa ciała waha się od 750g u samic zwanych cieciorkami i do 1400g u samców. Samiec zwany potocznie kogutem jest metalizująco czarny, na ramieniu skrzydeł umiejscowione ma białe nieregularne plamki zwane w gwarze łowieckiej lusterkami. Lusterka są cechą osobistą każdego ptaka, zarówno wielkość jak i kształt nie są jednakowe. U młodszych samców do drugiego roku życia szyja i grzbiet są matowo czarne, bez połysku z lekką tylko domieszką barwy brązowej. Rozłożony ogon w kształcie wachlarza to jego ogromny atut i duma, jednocześnie jest to wykładnik kondycji męskości i siły. U starszych kogutów sterówki są dłuższe, nieco węższe, ale za to znacznie mocniej sierpowato zakrzywione. Pokrywa podogonowa biała czasem tylko z domieszką szaroczarnych nieregularnie nakrapianych cętek. Nad okiem w okresie godowym u kogutów uwydatniają się mocno czerwone fałdy skórne zwane potocznie różami. Z kolei samica cietrzewia zwana inaczej cieciorką jest mniejsza i bardziej smukła. Ma wierzchnią okrywę brunatną z gęstym poprzecznym, ciemnym prążkowaniem. U samic młodocianych w tak zwanym pierwszym piórze barwa jest znacznie jaśniejsza. U młodych samic bardzo rzadko pojawiają się na ramieniu białe plamy zwane lusterkami podobne jak u kogutów. Wspomniane lusterka jak i też ciemniejszą prążkowana barwę samice osiągają dopiero w drugim roku życia. Podobnie brew nabiera czerwonej barwy dopiero w okresie tak zwanej gotowości rozrodczej. Młode zarówno koguty jak i samice aż do okresu pierzenia kolorystyką zbliżone są do samicy choć zazwyczaj bywają nieco od niej jaśniejsze. Szyja u młodocianych kogutków jest krótsza, a ciało bardziej korpulentne. Natomiast młode samiczki mają szyje nieco dłuższą, a ciało nieco bardziej smukłe.
Środowisko
Obrzeża lasów, polany, poręby, torfowiska. Zazwyczaj w rejonach podmokłych, chętnie w pobliżu upraw ziemniaka czy lucerny. Jak się przypuszcza jedną z wielu przyczyn zaniku, cietrzewi są zmiany w gospodarce leśnej jak i też rolnej. Nie bagatelny wpływ ma również spora ilość drapieżników, zwłaszcza lisów, jak i też dynamicznie rozwijająca się turystyka. Ptak ten dobrze się czuje w luźnych lasach iglastych i mieszanych, na torfowiskach porębach i pożarzyskach. Ponadto preferuje półotwarte obszary porośnięte runem jagodowym. Występuje też w strefie lasów iglastych w górach, osobiście obserwowałem te ptaki nad granicą lasu na wysokości 1660m.n.p.m. Unika natomiast jednowiekowych, zwartych i jednogatunkowych gęsto porośniętych kompleksów leśnych ze skąpym podszytem.
Pożywienie
Cietrzew żywi się głównie roślinami, nasionami, młodymi zielonymi pędami, pąkami oraz liśćmi drzew i owocami leśnymi. W okresie zimowym chętnie zjadają pączki brzóz, szpilki i odrosty kosodrzewin i sosny błotnej. Latem kiedy samice wodzą pisklęta zbierają duże ilości głównie owadów mrówki, dżdżownice i ślimaki, które stanowią podstawę ich wyżywienia. Młode po dorośnięciu przechodzą na pokarm roślinny, a bezkręgowce stają się tylko uzupełnieniem diety pokarmowej. Później kiedy dojrzewają owoce, żywią się zielonymi pędami bylin i runem jagodowym.
Toki
Cietrzewie toki to jedne z najwspanialszych widowisk jakie możemy jeszcze obserwować w naturze. Zazwyczaj miejsca tokowe, jeśli nic nie zakłuci tego ceremoniału znajdują się niemal w tym samym miejscu przez kilka, lub nawet kilkanaście lat. Są to przeważnie otwarte pola w górach pastwiska, polany i halizny. Jeszcze przed świtem koguty zlatują się na tokowiska, aby toczyć tam walki o prym dominującego samca. Mimo, że potyczki wyglądają groźnie jednak większej krzywdy poza kilkoma wyszarpanymi piórami ptaki sobie nie czynią. Stroszenie piór z pięknie rozwiniętym wachlarzowato ogonem mają na celu ukazanie własnych atrybutów piękna męskości, zdrowia i siły. Tak zwane samce dominujące, a zatem te o najmocniejszych atrybutach maja największe szanse w przekazaniu genów kolejnym pokoleniom. Oczywiście całej tej ceremonii towarzyszą efekty akustyczne zwane przez myśliwych czuszykaniem, bulgotaniem lub też bęłkotaniem. Co jakiś czas koguty w przerwach między walkami uaktywniają całość efektownym kilkumetrowym odskokiem z serią czuszyknięć. Całość tego wspaniałego widowiska trwa nieprzerwanie codziennie przez kilka godzin, jeszcze przed świtem od marca do końca maja, kiedy to kury zasiądą już na jajach.
Gniazdo
Zazwyczaj jest to płytkie zagłębienie wygrzebane w ziemi, pod krzakiem lub wykrotem, wysłane źdźbłami, liśćmi i suchym mchem. Lęgi odbywają się zazwyczaj dosyć daleko od tokowisk. Jeden lęg w roku, od końca kwietnia do początków czerwca, samice wówczas znoszą od 6 do 14 rdzawych nakrapianych jaj. Wysiadywane są przez 24-26 dni tylko przez samicę. Młode, podobnie jak reszta ptaków grzebiących są zagniazdowniki, wodzone przez kurę szybko bo już po 12-14 dniach staja się tak zwanymi podlotami i mogą podfruwać na niewielkie odległości.
Ochrona
W Polsce cietrzew objęty jest ochrona całoroczną, niegdyś należał do cenionych ptaków w łowiectwie. Jednak od roku 1995 został skreślony z listy ptaków łownych i poddany całorocznej ochronie. Po roku 2000 wprowadzono wokół tokowisk tak zwaną strefę ochronną w promieniu do 500m jak i też zakaz fotografowania od 1 lutego do 31 maja. Cietrzew w tak zwanej Dyrektywie Ptasiej uznany został za gatunek szczególnie zagrożony wyginięciem. Niestety mimo obostrzeń cietrzewie znikają w zastraszająco szybkim tempie. Jeśli w najbliższym czasie nie zostanie podjęta ochrona czynna, ptak ten może niebawem zniknąć z naszego krajobrazu, a wspaniały ceremoniał toków pozostanie już tylko w sferze opowieści.
Autor : Kazimierz Pańszczyk